In het spoor van Willem Oltmans

Op 30 september 2023 kwamen Lammert de Bruin en Babs Assink van AVROTROS op bezoek voor een interview. Ze maakten een nieuwe podcastserie over de moord op Kennedy, in aanloop naar de zestigste herdenking van die gebeurtenis acht weken later. Voor de gelegenheid had ik een deel van mijn archief beneden op tafel gelegd; de verzameling boeken en tijdschriften, mijn eigen onderzoek en nog veel meer. Een leuke middag volgde. De zes afleveringen verschenen op 6 november op alle kanalen waar podcasts beluisterd kunnen worden en de invalshoek van JFK: The Missing Link is uniek: ze volgen het spoor van de Nederlandse journalist Willem Oltmans, die overleed in 2004 (op de foto helemaal onderin staat hij naast Marguerite Oswald, moeder van de vermeende moordenaar). Deze kleurrijke journalist raakte indertijd bevriend met een Amerikaanse oliebaron van Russische komaf die aan het eind van zijn leven bekende zijn vriend Lee Harvey Oswald instructies te hebben gegeven voor de moord op JFK. Wie was deze George De Mohrenschildt en sprak hij de waarheid? Opmerkelijk gegeven: het is Willem Oltmans die in de beroemde film JFK van Oliver Stone voorbijkomt in de rol van niemand minder dan zijn oude vriend George De Mohrenschildt.

In Amerika spraken de podcastmakers onder meer met Paul Gregory, Ruth Paine, Edward Jay Epstein, met een oud CIA-topman en met de directeur van het Sixth Floor Museum. Net als ik bezochten ze ook het erf van Marina Oswald, overigens met net zoveel succes als ik tien jaar eerder. Een hele boeiende serie; hieronder zet ik hem uiteen, hier en daar met eigen aanvullingen.

Aflevering 1
De makers nemen ons mee naar die vrijdag in Dallas, 22 november 1963. Een introductie voor luisteraars die minder bekend zijn met alle achtergronden. Assink en De Bruin zijn ter plaatse, op Dealey Plaza. Twee dagen na de moord wordt ook Lee Harvey Oswald neergeschoten en tien maanden later wordt het rapport van de Warren Commissie opgeleverd, maar mede dankzij de hiaten en onbeantwoorde vragen blijft de ware toedracht van de moord altijd ter discussie staan. Niet voor niets volgt er zelfs een nieuw parlementair onderzoek in de jaren zeventig: de House Select Committee on Assassinations (HSCA). Belangrijkste conclusie na acht jaar: Oswald handelde niet alleen. Een van de bronnen van de onderzoekers: Willem Oltmans. Op 1 april 1977 verklaarde hij aan de HSCA dat George De Mohrenschildt hem had verteld dat hij Oswald destijds instructies gaf.

In Amsterdam ontmoeten de journalisten Arendo Joustra, secretaris van de Willem Oltmans Stichting. Hij vertelt over de kleurrijke Oltmans: eminent, uitgesproken, connecties in de hoogste kringen, omstreden, bekakt, nichterig, een luis in de pels van de overheid. Een querulant pur sang, kopte HP/De Tijd in 2019. Met hem was het nooit saai. Hij reisde jarenlang de wereld over voor het nieuws en was er een meester in om keer op keer zelf onderwerp te worden van dat nieuws, doordat hij controverses en affaires niet schuwde. Hij ging om met Soekarno en Desi Bouterse en werd jarenlang tegengewerkt door minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns – wat Oltmans aan het eind van zijn leven nog acht miljoen gulden schadevergoeding opleverde, betaald door De Staat der Nederlanden. Zijn hele leven schreef Oltmans dagboeken en dankzij de stichting worden ze in hoog tempo een voor een gepubliceerd. “Hij was een bijzondere journalist en hij had de wereld als zijn toneel”, vertelt Joustra. “Gedurende zijn hele carrière zie je hem opduiken in verschillende continenten.” Hij heult daarbij voortdurend met controversiële figuren; de genoemde Soekarno en Bouterse, maar hij sprak tijdens de War on Terror ook met de vicepremier van Irak, de rechterhand van Saddam Hoessein. “Hij wilde ook horen wat zij te zeggen hadden. Op een vrij open manier. Dat werd hem niet in dank afgenomen, maar eigenlijk is het logisch om ook hen aan het woord te laten.”

Maar wat wist Willem Oltmans van de moordaanslag op Kennedy en hoe raakte hij erin betrokken?

Aflevering 2
Aflevering 2 begint met Willem Oltmans zelf. Op wonderbaarlijke wijze wordt zijn stem gereconstrueerd dankzij de nieuwe mogelijkheden van AI. Oltmans leest voor uit zijn dagboek. In maart 1964 ontmoette hij Marguerite Oswald voor aanvang van een korte binnenlandse avondvlucht van American Airlines naar Dallas, Texas. Ze blijken naast elkaar in het vliegtuig te zitten en spreken uitvoerig over de moord op Kennedy. Oltmans maakte driftig aantekeningen. Moeder Oswald: “Het is mogelijk dat Lee de president vermoordde, maar niemand heeft het ooit bewezen. Als moeder zal ik voor zijn rechten vechten, ook al is hij nu dan dood. Zijn schuld dient op grond van onze geldende rechtspraak te worden vastgesteld. Zolang dit niet is gebeurd, zal ik nooit kunnen aannemen dat hij het werkelijk heeft gedaan.” De volgende dag staat het duo bij de grafsteen van Lee Harvey Oswald en sindsdien houdt Oltmans contact met Marguerite. Op dat moment startte Oltmans’ diepgravende onderzoek naar de moord op John F. Kennedy.

Vervolgens is het gesprek met mij aan de beurt. Ik mag vertellen over mijn fascinatie voor de moord. Ik vertel dat het enorme aantal openstaande vragen mij intrigeert; zelfs zestig jaar na dato is nog steeds niet alles duidelijk. Ik noem het gebrekkige onderzoek van de autoriteiten destijds en ik spreek het vermoeden uit dat de hele waarheid nooit meer boven water komt. De Rotterdamse episode komt aan bod: het onderwerp van mijn eerste boek. Lee Harvey Oswald was in ons land op doorreis naar zijn vaderland, toen hij in Minsk besloot dat zijn Russische avontuur erop zat. Ook het weekendje Rotterdam kent nog veel mysteries. En waarom creëerde Oswald vanaf dat moment bewust meerdere identiteiten, een soort rookgordijn rond zijn eigen persoon?

De CIA claimde na de moord dat ze Oswald niet kenden, de Warren Commissie nam het voor waar aan. Inmiddels weten we wel beter en is er veel meer informatie beschikbaar gekomen. Willem Oltmans interviewde in 1968 officier van Justitie Jim Garrison uit New Orleans, die destijds met zijn onafhankelijke onderzoek zorgde voor eerste scheuren in die officiële lezing. Garrison wees met een beschuldigende vinger naar de CIA. We hebben dit allemaal nog eens kunnen zien in de succesvolle film van Oliver Stone uit 1991, met daarin dus die bijrol van Willem Oltmans.

In 1967 spreekt Oltmans de paranormaal begaafde Nederlander Gerard Croiset, die in de VS enige bekendheid geniet als de ‘Amazing Dutchman’. Zelf ben ik geen fan van paragnosten die zich mengen in dit soort ernstige zaken, maar Oltmans liet zijn aanvankelijke scepsis varen. In een later interview: “Ik heb zoveel van hem gezien, dat ik er nu van overtuigd ben dat paranormale gaven bestaan.” Croiset beschrijft aan Oltmans een geoloog, een vijftiger die de architect zou zijn geweest van het moordcomplot. Dat kan maar één man zijn en zo komt Oltmans in contact met George De Mohrenschildt: de buitengewone beste vriend van Oswald gedurende zijn periode in Dallas.

Willem Oltmans heeft het met een woordvoerder van Robert F. Kennedy over De Mohrenschildt, waarna FBI-agenten de Nederlandse journalist diezelfde dag nog bezoeken voor een uitvoerig onderhoud. De volgende dag, op 4 april 1967, heeft Oltmans in Manhattan een merkwaardig auto-ongeluk, de eerste in zijn leven. Hij heeft er altijd het zijne van gedacht. Werd hij paranoia? Of ging het inderdaad om een serieuze waarschuwing?

Op 15 oktober dat jaar interviewt Oltmans uiteindelijk George De Mohrenschildt bij hem thuis in Dallas. Het gesprek voor de Nederlandse televisie duurt 45 minuten. Uniek materiaal, maar de band raakt zoek in Hilversum en wordt helaas nooit meer teruggevonden. Zelfs een kort geding van Oltmans in 1975 brengt de tapes niet terug. Jammer, want De Mohrenschildt kwam met een interessant verhaal, een verklaring die haaks staat op wat hij eerder tegen de Warren Commissie vertelde. Daar maakte hij Oswald nog verdacht en noemde hij hem een gewetenloze moordenaar. In 1975: “Lee Harvey Oswald zou JFK nooit enig kwaad zou hebben kunnen doen, want hij adoreerde Kennedy evenzeer als wij. In plaats dat de commissie Warren een bataljon detectives huurde, hebben deze heren gegevens verzameld, die absoluut niets met de moord op de president te maken hadden. De commissie heeft zich slechts uitgesloofd om te proberen aannemelijk te maken dat Oswald het had gedaan.” De Mohrenschildt deelt dat hij weduwe Jacqueline Kennedy eind jaren dertig al kende, toen ze nog een kind was. Hij ging om met leden van haar familie, de familie Bouvier. “Maar dat is puur toeval, dat heeft niets met de zaak te maken.”

Er ontstaat een vriendschap tussen Oltmans en George De Mohrenschildt, die beiden Russische adellijke voorouders hebben. Het schept een band. De Nederlander blijft diverse malen bij hem logeren, er ontstaat een correspondentie. Oltmans hoopt dat zijn nieuwe vriend ooit met een volledige bekentenis zal komen. En dan wel bij hem, natuurlijk. Hij is geduldig. Voorlopig praat De Mohrenschildt heel veel, maar blijft het allemaal vrij vaag. Belangrijk blijft zijn verklaring over een geweer dat Oswald bezat. Hij staat ermee op de foto: de bekende Backyard Photo. Oswald zou met het geweer geschoten hebben op een ultrarechtse generaal in Dallas, een half jaar voor de moord op Kennedy. “De Oswalds deden er laconiek over. Hij had het geweer nodig voor het kleiduivenschieten, zei Marina Oswald.” De Mohrenschildt kan echter één en één bij elkaar optellen, in die lente van 1963. Voor hem was duidelijk wie er op generaal Edwin Walker geschoten had. Marina gaf het later toe in het verhoor bij de Warren Commissie.

Tien jaar na het eerste interview is Oltmans opnieuw in Dallas. Hij belt De Mohrenschildt en er volgt weer een ontmoeting. Met de geoloog gaat het dan niet meer zo goed; hij is gescheiden, paranoia, bang. Tegen Oltmans verklaart hij opeens in februari 1977: “Ik was verantwoordelijk voor de moord op Kennedy en ze gaan me vermoorden. Ik heb Oswald beïnvloed en dat wordt me nu fataal.” Hij zou het hebben gedaan in opdracht van de inlichtingendienst.

Een paar weken later neemt Oltmans zijn vriend mee naar Nederland. Met het hoofd van de NOS Carel Enkelaar bezoeken ze paragnost Gerard Croiset en uitgeverij Strengholt op een landgoed bij Bussum. De Mohrenschildt is bereid zijn hele verhaal te vertellen, na het weekend. Om de tijd te doden neemt Oltmans zijn vriend op zaterdag mee naar België. De Mohrenschildt heeft ooit in Luik gestudeerd: tijd voor wat sightseeing en een lunch in Brussel. Bij die maaltijd zal ook Vladimir Kouznetsov aanschuiven, een oude Russische vriend van Oltmans die nu in Brussel werkt. De Mohrenschildt en de heer Kouznetsov spreken onmiddellijk Russisch samen. Nog voor de middagmaaltijd begint, laat De Mohrenschildt het duo even alleen. Hij komt niet meer terug. Later komt er een verklaring boven water met de beweegredenen van De Mohrenschildt: hij voelde zich onder druk gezet door Oltmans, was teleurgesteld in zijn oude vriend.

Oltmans heeft de man nog als vermist opgegeven bij de Russische ambassade in Nederland. Een paar weken later wordt De Mohrenschildt dood teruggevonden in het huis van een vriendin in Florida.

Aflevering 2 eindigt in Helmond, bij mij thuis. Desgevraagd vertel ik de podcastmakers dat ik het onderzoek van Oltmans goed ken, ik heb zijn avontuur met De Mohrenschildt altijd jaloersmakend gevonden. Ik vertel dat er geen merkwaardigere vriendschap denkbaar is dan die tussen De Mohrenschildt en Oswald; ze verschillen zo enorm dat het logisch is dat die band vragen oproept. De deftige geoloog en de jonge arbeider: een bijzondere alliantie. Ik vertel in de uitzending dat later duidelijk werd dat De Mohrenschildt op regelmatige basis koffie dronk met James Walton Moore, de lokale CIA-baas in Dallas. De Mohrenschildt werd in mijn visie een soort mentor voor Oswald, een begeleider, een beïnvloeder.

Wat gebeurde er met De Mohrenschildt na zijn verdwijning uit Brussel, in de weken voor zijn dood?

Aflevering 3
Officier van Justitie Jim Garrison uit New Orleans komt nog eens aan het woord. In een verklaring uit 1967 deelt hij onomwonden dat de CIA achter de moord op Kennedy zat en noemt hij het rapport van de Warren Commissie een sprookje. Hoe dicht zaten hij en Oltmans bij de waarheid?

Inmiddels is zo’n 98% van de miljoenen documenten uit de kluis in Washington DC vrijgegeven, in recente jaren ging de kluis nog open onder Trump en Biden. Journalisten Babs Assink en Lammert de Bruin gaan voor deze podcast grasduinen, op zoek naar documenten over George De Mohrenschildt. Een enorme zoektocht naar aanwijzingen over de rol van de Russische oliebaron uit Texas. Uit de stukken blijkt dat hij al vrij snel na zijn komst in Amerika, in 1938, contact heeft onderhouden met agenten van de inlichtingendienst. Diverse bronnen noemen hem een informant van de CIA. Dat hij op een zeker moment in zee ging met de geheime dienst, kunnen we inmiddels wel vaststellen.

De journalisten weten Rolf Mowatt-Larssen te strikken voor deze aflevering. Hij was onder meer Hoofd Operaties Europa van de CIA. Uniek: de meeste voormalige CIA-functionarissen houden hun kaken een leven lang op elkaar. Wat vindt Mowatt-Larssen, die 23 jaar lang bij de CIA werkte, van de mogelijke rol van De Mohrenschildt en de CIA bij de moord op JFK? “De rol van De Mohrenschildt was in ieder geval doorslaggevend”, vertelt hij. “Hij was een sleutelfiguur, welke theorie je ook aanhangt. Zijn band met Oswald was hecht in het jaar voor de moord. We hadden nu meer geweten als hij op tijd zijn volledige verhaal had verteld. Nu zijn z’n verklaringen incompleet. Helaas pleegde hij zelfmoord vlak voor zijn getuigenis bij de nieuwe overheidscommissie, de HSCA. Wat had hij ons daar nog te bieden? Vast staat dat hij nu veel welwillender leek om uitvoerig te verklaren, dan dertien jaar eerder bij de Warren Commissie.” Over de bijzondere vriendschap: “In het conservatieve Texas had de linkse Oswald weinig vrienden en toen ontmoette hij De Mohrenschildt. Ik heb er altijd moeite mee gehad om te geloven dat De Mohrenschildt alleen maar persoonlijke motieven had om met Oswald om te gaan. Dat het een gewone vriendschap was, zonder enige betrokkenheid van de Amerikaanse overheid.”

De podcastmakers reizen naar New York City en wandelen naar het gebouw van de Verenigde Naties, waar Willem Oltmans destijds bijna dagelijks rondhing. In Washington DC bezoeken Assink en De Bruin vervolgens onderzoeksjournalist Philip Shenon van de New York Times, die het werk van de Warren Commissie grondig onderzocht. Hij schreef een uitstekend boek over de moord op Kennedy en het rapport van de commissie. “Dat rapport is uiteindelijk ontzettend gebrekkig. Ik heb mensen gesproken die betrokken waren bij het onderzoek naar de moord. Jonge juristen, de beste mensen in hun vakgebied. Hoewel er later veel kritiek is geuit, waren zij toen in hun beleving heel oprecht en ijverig op zoek naar de waarheid. De geschiedschrijving heeft hen uiteindelijk geen goed gedaan en dat was een van de redenen waarom ze bij mij graag nog één keer hun verhaal wilden vertellen. Ze hebben te maken gehad met organisaties die bepaald niet het achterste van hun tong lieten zien. De CIA, de FBI, maar ook anderen waren onvolledig in hun medewerking. Die hardwerkende onderzoekers konden er ook niets aan doen dat ze stelselmatig werden tegengewerkt. De genoemde organisaties deden hun best om Oswald af te schilderen als een eenzame, gevaarlijke, onberekende man. Iemand die ze nooit hadden kunnen stoppen, deze moord was niet te voorkomen geweest. Dat ze Oswald in de weken voor de moord al op de korrel hadden, hielden ze angstvallig verborgen. Dat werd pas veel later bekend.”

Te horen is vervolgens hoe de nieuwe president, Lyndon B. Johnson, kwam tot de samenstelling van de onderzoekscommissie. In een opgenomen telefoongesprek meldt J. Edgar Hoover, de directeur van de FBI, aan de president: “Ik denk dat het heel slecht zou zijn als er een overdaad aan onderzoeken zou komen.” De president is het met hem eens. En de onderzoekscommissie hoeft van hem alleen maar het binnen een week gemaakte rapport van de FBI te evalueren. Johnson stelt Allen Dulles voor als lid van de commissie. Dulles is de oud-directeur van de CIA, die in 1962 nog door Kennedy werd ontslagen na de mislukte invasie in de Cubaanse Varkensbaai. Een opmerkelijke keuze. Vanwege dat ontslag, maar ook omdat Kennedy zich na die invasie had voorgenomen om de CIA op te doeken, te versplinteren in duizend stukken. Philip Shenon van de New York Times: “Dat Dulles betrokken werd bij die commissie wijst op belangenverstrengeling. Een grote fout. Hij was bij de CIA betrokken bij ontzettend veel sinistere activiteiten. Dat kon gewoon doorgaan in die nieuwe functie bij de Warren Commissie. Zo zijn er belangrijke documenten verdwenen over bijvoorbeeld een mysterieus verblijf van Lee Harvey Oswald in Mexico-Stad, twee maanden voor de moord op Kennedy. Hoe is dat nu mogelijk? Ze doken jaren later op en ik heb ze laten zien aan de nog levende onderzoekers die voor de Warren Commissie actief waren. Die waren verbaasd. Ze hadden de documenten nog nooit gezien.” Het roept de vraag op wat de CIA in die jaren allemaal nog meer wist en verborgen hield. Over de rol van De Mohrenschildt, bijvoorbeeld. Philip Shenon: “Hij is een belangrijke figuur, zeker gezien die vriendschap met Oswald. Het is wel een persoon die voor verwarring heeft gezorgd. Als je over zijn leven leest, denk je heel gemakkelijk: dit zou een spion geweest kunnen zijn voor de CIA. Hij heeft veel gezien, wist veel. Helaas heeft hij nooit een complete, samenhangende verklaring afgelegd.”

Het is voor de Nederlandse journalisten hoog tijd om naar Dallas af te reizen.

Aflevering 4
De aflevering begint opnieuw met de gereconstrueerde stem van Willem Oltmans, die voorleest uit zijn dagboek. Oltmans vloog in maart 1967 vanuit Californië naar Dallas, waarna hij direct Parkland Hospital bezocht vanwege een infectie in zijn oksel – inderdaad, het ziekenhuis waar Kennedy zijn laatste adem uitblies. Na de routinebehandeling sprak Oltmans er met dr. Ralph Greenlee. Volgens deze arts was er niemand in het ziekenhuis die eraan twijfelde dat JFK door minstens twee kogels uit verschillende richtingen werd gedood. Bij Oltmans gaat het nooit zoals het bij normale stervelingen gaat; ’s avonds zat hij aan de wijn bij deze dokter en ze hebben nog uren over de moordzaak gesproken. Greenlee: “De moord moet een complot zijn geweest. De hele staf van dit ziekenhuis weet hoe de vork in de steel zit. Het is walgelijk.” Oltmans: “Voor mij was de ontmoeting met chirurg Dr. Ralph Greenlee een boeiende ervaring op de koop toe. Hij bracht mij in de vroege morgenuren terug naar het Dallas Hilton-hotel.”

Babs Assink en Lammert de Bruin arriveren in Dallas. Op Dealey Plaza bekijken ze de plaats delict en ze bespreken de complexiteit van de zaak, met al die verschillende theorieën, verklaringen en meningen. In het Sixth Floor Museum in de Texas School Book Depository spreken ze vervolgens met curator Stephen Fagin. Het is nog steeds een drukbezocht museum. Zelf was ik er in september 2013 en eerder had ik voor mijn boeken e-mailcontact met de beroemde voorganger van Fagin, de in 2015 overleden Gary Mack – de wandelende Kennedy-encyclopedie. Stephen Fagin: “Memphis kreeg niet de schuld van de moord op Martin Luther King, Los Angeles werd niet aangekeken op de moord op Robert F. Kennedy. Maar naar Dallas werd vanaf 1963 met een hele andere blik gekeken. Er kwam heel veel kritiek, als een politieke moord ergens kon plaatsvinden dan was het inderdaad in die giftige omgeving, in dat gewelddadige Dallas. In het hele land werd stadsgenoten bejegend. Ik ken verhalen van taxichauffeurs die mensen uit Dallas weigerden. Het veranderde pas jaren later, onder meer dankzij het sportieve succes van de Dallas Cowboys en de tv-serie met JR Ewing. In 1989 opende dit museum. We hebben het nu geaccepteerd dat dit alles ons is overkomen.”

Fagin heeft een mooie visie op alle theorieën die leven onder onderzoekers. “We laten onze bezoekers zelf oordelen over wat er destijds is gebeurd. Wie naar de plek gaat waar Oswald stond en naar buiten kijkt, ziet zijn eigen waarheid. Wie gelooft in het scenario van de Warren Commissie, ziet een Dealey Plaza waarin het voor een scherpschutter met een verleden bij de marine heel goed mogelijk was om binnen acht seconden een internationale tragedie te veroorzaken. Iemand die gelooft in een samenzwering, ziet een plein met diverse ideale schuttersplekken, bovenop de grasheuvel en vanuit de verschillende gebouwen. Het past dan allemaal precies. Je ziet wat logisch is voor jouw wereldbeeld, waar jij in gelooft. Volgens een peiling in 2013 ziet meer dan 60% een plein voor zich dat ideaal is voor een moordcomplot. We leven in een samenleving waarin veel getwijfeld wordt aan officiële lezingen. Dat merken we al zestig jaar.” Fagin zet in de podcast goed uiteen dat iedere president genoeg machtige vijanden maakt en welke motieven er begin jaren zestig bij diverse organisaties waren om Kennedy om het leven te brengen. De curator van het Sixth Floor Museum kan er een volle dag over praten.

In 1977 had Willem Oltmans zijn fifteen minutes of fame toen hij werd geïnterviewd door de Amerikaanse televisiezender CBS, na zijn verhoor bij de nieuwe overheidscommissie. De Nederlander sprak over de ontboezeming van George De Mohrenschildt, die kort daarvoor aan hem verklaarde dat hij zich verantwoordelijk voelde voor de daad van Oswald. “Oswald handelde met mijn medeweten”, zo sprak De Mohrenschildt. Fagin: “Die vriendschap roept vragen op. Die geoloog is omgeven door mysteries en vlak voor zijn dood verklaarde hij uiteindelijk over zijn connecties met de CIA. Je vraagt je dan direct af in welke mate Oswald in de gaten werd gehouden in die periode. Het is echt zo’n thema binnen de moord die, wanneer je erin duikt, veel nieuwe vragen blijft oproepen.”

Ze bekijken de tentoonstelling en daarna praten Assink en De Bruin erover na op de grasheuvel, waar vandaan volgens diverse getuigen ook geschoten werd. Ze treffen er onderzoeker Mark Oakes bij zijn uitstalling, tien jaar eerder trof ik hem daar ook. Dat is niet toevallig, want hij staat er drie dagen in de week, al bijna dertig jaar. Hij laat boeken zien en ordners vol documenten, er hangen foto’s en krantenartikelen aan een bord. Er liggen dvd’s op zijn tafel en op een laptop draait een documentaire. “Ik ben al veertig jaar bezig met de zaak”, vertelt hij. “Ik laat mensen beelden zien die ze nooit ergens anders hebben gezien. Ik heb heel veel ooggetuigen gesproken en veel onderzocht. George De Mohrenschildt ken ik natuurlijk ook. Ze wilden hem ondervragen en vlak daarvoor schoot hij zichzelf neer. Bijzonder, het aantal overlijdensgevallen in de nasleep van deze zaak.”

De aflevering sluiten ze af in Rockwall, een voorstad van Dallas. Ik was er al in 2013 en nu staan deze twee landgenoten tien jaar later ook op de oprit van Marina Oswald. De adrenaline gaat door hun lichaam en ik herken die sensatie. Ze wil met rust gelaten worden, dat weten we allemaal, maar het proberen kan geen kwaad. Ik werd er weggestuurd destijds en dat overkomt Assink en De Bruin nu ook. Ze hebben wel iets langer bij het rommelige erf rondgehangen dan ik: ze gooiden de deuren van hun gehuurde Tesla dicht en lieten de sleutelkaart binnen liggen. Het duurde even voor de verhuurder ze uit hun situatie redde, het op afstand openen kost twaalf dollar. De tijd die ze moesten overbruggen, hebben ze helaas niet aan de keukentafel van Marina doorgebracht. “Ik kan er niet goed tegen dat ze hier op vijftig meter van ons zit en dat we haar geen vraag kunnen stellen”, treurt Lammert de Bruin. “Het is zo frustrerend dat ik zoveel vragen voor haar heb en dat we onverrichter zake naar huis moeten keren. We hebben haar binnen handbereik, nu is ze nog in leven. Jammer. Maar goed. Gelukkig is de auto weer open. Daar gaan we weer…”

Ze gaan het ergens anders proberen: er zijn nog twee vrienden van de Oswalds in leven.

Aflevering 5

De aflevering begint weer met de nagebootste stem van Willem Oltmans. Hij heeft het in zijn dagboek over het echtpaar De Mohrenschildt. George, die al in de oorlog voor de Franse inlichtingendienst werkte, was met zijn vrouw Jeanne in Haïti tijdens de moord op Kennedy. Hij groeide op in Minsk: de stad waar Oswald het grootste deel van zijn tijd in de Sovjet-Unie doorbracht. Dat zou een belangrijke reden kunnen zijn geweest waarom hij graag met Oswald optrok: hij wilde spreken over de stad waar hij ruim veertig jaar eerder woonde. Hij zou daarnaast graag de straatarme Oswald op weg willen helpen in de VS. Zijn dit de ware redenen, of zat er toch meer achter die vriendschap?

De podcastmakers gaan in Irving, een voorstad van Dallas, naar het huis van Ruth Paine. Zij was een Amerikaanse die de Russische taal vloeiend sprak en al snel na hun eerste kennismaking raakte ze bevriend met Marina Oswald. Na de huwelijksproblemen tussen Lee en Marina trok de hoogzwangere Marina in bij de familie Paine – in oktober 1963 werd haar tweede dochter geboren, Rachel. Het huis in Irving is in november 2013 als museum geopend voor publiek. Toen ik er twee maanden eerder was, stond het nog vrijwel leeg. De nacht voor de moord op Kennedy overnachtte Lee Harvey Oswald in deze woning aan West 5th Street. Zijn wapen lag klaar in de garage en voor het vertrek naar zijn werk op Dealey Plaza liet hij zijn trouwring achter op het nachtkastje. Een bijzondere plek en wie er tegenwoordig naar binnen loopt, is weer helemaal terug in 1963. Men heeft er alles aan gedaan om de inrichting van toen te reconstrueren: alsof Ruth en Marina er ieder moment weer binnen kunnen komen lopen om de rijtoer van Kennedy door Dallas te bekijken, zoals de vriendinnen dat deden op 22 november 1963. Snel daarna veranderden hun levens.

Volgens ambtenaar Kevin Kendro hielp Ruth Paine enorm bij de reconstructie. In de podcast: “Ze stuurde honderden gezinsfoto’s van die periode. En dan zochten we vervolgens naar gelijkende meubeltjes bij antiquairs en op rommelmarken. In de garage hebben we dozen geplaatst, het echtpaar Oswald mocht hier destijds hun huisraad opslaan.” Tussen dez dozen lag, zo hoorde Ruth Paine na de moord, het Italiaanse Mannlicher-Carcano-geweer verborgen dat later op de plaats delict is gevonden. Agenten stonden binnen mum van tijd aan de voordeur en Marina wist van het wapen. Dat het geweer die ochtend was meegenomen door haar man, was voor haar een verrassing.

Ruth Paine heeft sinds 1963 veel te verduren gehad. Nog steeds wordt ze af en toe lastiggevallen door complotfetisjisten, nog steeds worden er artikelen gepubliceerd vol insinuaties over onder meer haar banden met de CIA. Ze is inmiddels 91 jaar en woonachtig in Santa Rosa, in Californië. Verdorie, ik ben hier wel eens doorheen gekomen op weg naar een wijnboer in Napa Valley. Ik had haar graag bezocht, zoals Babs Assink en Lammert de Bruin deden voor deze podcast. Ze hield lang haar mond, de laatste jaren opent ze weer vaker haar deuren voor journalisten.

De Russische gemeenschap in Dallas en Fort Worth was hecht, zestig jaar geleden. Het ging om immigranten en mensen die de taal wilden leren. Op een bijeenkomst van die club ontmoette Ruth Paine niet alleen de Oswalds, maar ook George De Mohrenschildt. “Ik sprak met name Marina, want alle anderen spraken Engels met elkaar. Marina sprak alleen Russisch, dus ik bekommerde me om haar. Ze zat er met de kleine June en we hadden het als moeders over alles waar moeders over praten. En over het leven in de VS. Al snel bezocht ik ze in hun appartement. Ik had veel sympathie voor haar. Dat had ik minder voor haar man Lee. Ik merkte dat hij het vooral leuk vond dat anderen naar zijn verhaal wilden luisteren. Naar mij toe was hij niet erg communicatief.”

In Tennessee bezoeken Assink en De Bruin de 82-jarige Paul Gregory, die Oswald ook kende van de bijeenkomsten van Russische gemeenschap. Zijn ouders waren Russische immigranten en zijn vader Pete gaf Russische les. Paul en Lee leerden samen de taal, oefenden dialogen. Ook Paul Gregory sprak lang niet over de moordzaak, maar in 2022 bracht hij een boek uit over zijn herinneringen aan die tijd. “Ik zag hem als een kennis, maar hij mij misschien wel als een goede vriend. Ik vond dat hij best wel wat talenten had. Maar hij was ook manipulatief. Hij beïnvloedde mensen, wist ze voor zijn karretje te spannen, inclusief zijn eigen vrouw. Op mij na had hij weinig vrienden. En dan was er natuurlijk George De Mohrenschildt.”

De Mohrenschildt sprak zelf ooit met Willen Oltmans over die vriendschap. “Mensen zijn verbaasd over de band die ik had met hem. Ik was beroepsmatig altijd wel geïnteresseerd in mensen van verschillende pluimage. Anderen negeerden hem, sommigen schrokken van zijn uitgesproken karakter, vonden hem een ellendige kerel. Ik was echter wel geboeid en dat waardeerde hij.”

De Oswalds waren vanwege hun recente terugkeer uit de Sovjet-Unie het gesprek van de dag, vertelt Paul Gregory. “Mensen waren opgewonden, wilden Marina ontmoeten. In die tijd was het heel bijzonder dat er mensen kwamen die net daar vandaan kwamen. In de zomer van 1962 hebben we elkaar regelmatig ontmoet. In het begin proefde ik wel enige schroom bij anderen. Was het veilig om met ze om te gaan? Iemand benaderde zelfs een advocaat. Maar er werd verteld dat ze onder toezicht werden gehouden. Niemand hoefde zich zorgen te maken. Het werd al gauw gezellig, met boeken erbij en plattegronden. Marina vertelde onder meer waar ze allemaal had gewoond. Ze zag er prachtig uit in haar rode jurk. Het contact met Lee was lastiger. Hij kon onvriendelijk reageren of doordrammen over bijvoorbeeld het marxisme.”

Een gemeenschap met welgestelde Texanen omarmt Lee en Marina Oswald, een van hen is George De Morhenschildt. Hij vertelde wel eens aan Willem Oltmans hoe hij Ruth Paine aan Marina Oswald koppelde tijdens een bijeenkomst. Paine herinnert zich zestig jaar later weinig van dat moment. “Ik heb nauwelijks met hem gesproken. Het was een knappe vent, extravert. Maar ik heb hem niet heel vaak ontmoet. Zijn vrouw was er ook. Het leken me aardige mensen.” Paul Gregory: “Ik zal hem vast ook wel ontmoet hebben bij die bijeenkomsten. Hij was een bijzondere kerel, een imposante verschijning. Een man omgeven door mysteries, het is moeilijk om hem echt te beschrijven. Maar ik herinner me geen echte details van onze ontmoetingen.”

Op 22 november 1963 sliep Marina uit, een voorrecht als je twee kleine kinderen hebt. Daarna schoof ze aan bij haar gastvrouw; zij en Ruth Paine keken samen op de tv naar het bezoek van Kennedy aan Dallas. Rond één uur die middag kwam het nieuws van het overlijden van de president. Twee uur later arriveerden de eerste agenten. Paine: “Zo schokkend: de avond ervoor was hij nog in mijn garage aan het rommelen. Ik was er ook om wat speelgoed te pakken.” Een dag later stonden er rechercheurs in diezelfde garage in dat kleine huis in Irving. Ze is nog steeds emotioneel als ze praat over die dag. Ook zestig jaar na dato. “Ik heb Marina helaas nooit meer gesproken na die ellendige dagen. Het was voor ons allebei een hele ellendige tijd. Echt gezellig kon het nooit meer worden.”

Paul Gregory studeert in Oklohoma als hij hoort van de moord op Kennedy. Van een normale schooldag was direct geen sprake meer. “Snel erna zag ik Lee Harvey Oswald op televisie en ik herkende hem natuurlijk direct. Ik nam het eerst niet serieus: natuurlijk pakten ze hem op, ik wist van zijn communistische ideeën, zo’n man is dan verdacht. Snel daarna werd duidelijk dat hij niet zomaar was opgepakt. Mijn vader en ik hebben overigens ook op een lijstje gestaan omdat we met Oswald omgingen, het jaar ervoor. We zijn verhoord, nog op de dag van de moord. Anderhalve dag later zag ik op tv hoe Oswald werd vermoord. Het verraste me nog dat hij stierf aan een schot in zijn buik. De dokters kunnen hem nog wel redden, dacht ik. Het was een schokkende tijd, traumatische dagen die me nog lang nachtmerries hebben bezorgd. Het heeft mijn leven getekend.”

Lee Harvey Oswald heeft alleen gehandeld, zeggen zowel Ruth Paine als Paul Gregory. Hij wilde geschiedenis schrijven, gezien worden, naam maken: ze zijn ervan overtuigd. Maar hoe zit het dan met de bekentenis van George De Mohrenschildt? En wat gebeurde er nu precies in de laatste dagen van die mysterieuze vriend van Lee Harvey Oswald?

Aflevering 6

Oltmans weer aan het woord, voorlezend uit zijn dagboek. Hij leest in de krant dat George De Mohrenschildt is overleden. Zelfmoord. Hij heeft zich op 29 maart 1977 door zijn hoofd geschoten met een dubbelloops jachtgeweer, in het huis van een vriendin in Palm Beach, Florida. Alles wat hij weet, neemt hij mee in zijn graf. Hij werd 65 jaar oud.

Opnieuw een getuige die onder onduidelijke omstandigheden om het leven komt, zo koppen de kranten. Die ochtend sprak hij nog langdurig met journalist Edward Jay Epstein, waarna hij erachter kwam dat iemand van House Select Committee on Assassinations hem wilde spreken over de moord op Kennedy. Het werd hem kennelijk te veel. Hij had eerder over zelfmoord gesproken en het ging niet goed met hem, hij had in 1976 zelfs een elektroshocktherapie ondergaan in een psychiatrische inrichting. Hij leed aan achtervolgingswaanzin, schreef er eind 1976 zelfs over naar een oude bekende, George HW Bush – de latere president die toen directeur was van de CIA. Allemaal signalen en toch twijfelt Willem Oltmans in zijn dagboek. Was het echt zelfmoord?

De Nederlandse journalisten sporen de nu 88-jarige Edward Jay Epstein op. Na maanden heen en weer mailen volgt er een gesprek in New York City. Hij was al snel na de moord op Kennedy geïnteresseerd in George De Mohrenschildt. “Hij was een belangrijke getuige. Belangrijke leden van de Warren Commissie vonden zijn voorgeschiedenis ook zeer verdacht. Hij was een belangrijke vriend van Oswald, dat was al bijzonder op zichzelf, als lid van de hoogste sociale klasse. Hij leek op een deftige filmster.” In 1977 schrijft Epstein een biografie over Lee Harvey Oswald. Hij wil De Mohrenschildt ervoor interviewen, maar die wil daar wel voor betaalt krijgen. Ze komen vierduizend dollar overeen voor een interview dat vier dagen zal duren.

Ze ontmoeten elkaar in het Breakers Hotel in Palm Beach, dinsdagochtend 29 maart 1977. Die eerste uren gaat het over het verleden van De Mohrenschildt zelf en over de aanslag die Oswald pleegde op de rechtse generaal Walker, in de lente van 1963. Rond lunchtijd gaan ze uit elkaar, ze spreken af om rond 14:00 uur weer verder te gaan. De Mohrenschildt keert echter niet terug. Ze wachten een uur en bellen dan naar het huis van Nancy Tilton, de vriendin waarbij hij logeert. Van haar horen ze dan het nieuws. George De Mohrenschildt is dood. Hij heeft zichzelf neergeschoten met een jachtgeweer, met de loop in zijn mond, zittend in een stoel op de eerste verdieping van de woning op 1780 South Ocean Boulevard. Een weinig elegant einde voor zo’n gedistingeerde man.

Heel toevallig had Nancy Tilton een cassetterecorder aangezet, om haar favoriete soapserie The Doctors op te nemen tijdens haar bezoek aan een schoonheidssalon. Zo kon ze toch de verhaallijn blijven volgen. Op de tape zijn duidelijk de voetstappen van De Mohrenschildt te horen en vervolgens de knal van het schot, om 14:21 uur. Hét bewijs dat er geen moord in het spel was: er werden geen andere voetstappen gehoord. Toch zijn er ook over deze zaak veel speculaties. Misschien had de indringer wel sneakers aan, onhoorbaar voor de recorder. Of misschien is er met de band geknoeid. Volgens Edward Jay Epstein is alles mogelijk. Diverse deskundigen wijzen erop dat het met het lange geweer niet mogelijk was om zelf, met de loop in de mond, de trekker over te halen.

Al snel blijkt dat tussen 10:00 en 11:00 uur die ochtend iemand het huis bezocht waar De Mohrenschildt verbleef. Het ging om Gaeton Fonzi, een afgevaardigde van de commissie die de moord op Kennedy opnieuw onderzocht: de HSCA. De Mohrenschildt hoorde ervan bij thuiskomst en reageerde geschrokken en kwaad. Toen liep hij naar boven.

De sessie met Edward Jay Epstein had drieënhalve dag langer moeten duren, maar in de korte periode dat ze elkaar spraken kreeg de journalist wel het idee dat De Mohrenschildt meer wist dan hij ooit voor de Warren Commissie had verklaard. “Oswald was volgens hem geen zonderlinge idioot”, vertelt Epstein. “Hij had wel degelijk wat in zijn mars. En hij had felle ideeën over Amerika. Ik denk dat De Mohrenschildt nog veel meer te vertellen had. Tijdens onze sessie was hij heel openhartig. Inmiddels zijn we alweer verschillende decennia verder. De kans dat de waarheid rond de moord op Kennedy ooit nog boven tafel komt, wordt steeds kleiner.”

Epstein vermoedt dat de CIA betrokken was bij zowel de moord op Kennedy als bij de vermeende zelfdoding van De Mohrenschildt. Willem Oltmans was daar zelfs van overtuigd. Zelfs oud CIA’er Rolf Mowatt-Larssen uit aflevering 3 sluit betrokkenheid van zijn eigen inlichtingendienst bij de moord op Kennedy niet uit. “Het zou kunnen dat een selecte club mensen binnen de CIA betrokken was. Ervaren specialisten met de juiste ingangen die Oswald gebruikt hebben voor hun geheime operatie. Maar het is lastig te bewijzen. En je kunt je afvragen of betrokkenen een samenzwering echt zestig jaar lang geheim kunnen houden. Maar in onze slechtste dagen heeft de Amerikaanse inlichtingendienst wel ergere dingen gedaan in de wereld. Geheime regimeveranderingen, al dan niet geslaagde moordaanslagen. Er was nauwelijks toezicht, veel kon worden verdoezeld, er is veel dat we nog steeds niet weten. Ik zou hoe dan ook erg graag willen dat alle documenten nu eindelijk eens vrijgegeven worden. De zoektocht naar de waarheid eindigt nooit. De moord op Kennedy zorgde voor de grootste serie onbeantwoorde vragen uit de Amerikaanse geschiedenis.”

Stephen Fagin van het Sixth Floor Museum neemt geen standpunt in over alle complottheorieën. “We helpen het publiek slechts te navigeren door een interpretatief mijnenveld van de Amerikaanse geschiedenis.” Philip Shenon van de New York Times is wel duidelijk: volgens hem was Oswald de enige schutter. “Als je iemand moest rekruteren voor dat moordcomplot, zou Oswald de laatste zijn die je zou kiezen.” Of anderen zoals George De Mohrenschildt ervan wisten, laat hij in het midden.

De podcastmakers hebben niet de illusie dat ze de moord even oplossen met deze serie. Willem Oltmans kwam misschien wel in de buurt. Hij was ervan overtuigd dat hij er dichtbij was toen hij de mysterieuze George De Mohrenschildt op de hielen zat. Oltmans in een interview in 1997 aan interviewer Theo van Gogh: “Hij voelde zich verantwoordelijk voor de dood van Kennedy en voor de dood van Oswald. Dat heeft hij mij zelf verteld. Ze hebben Oswald gebruikt. Het moest lijken alsof hij de enige schutter was. De Mohrenschildt wist daarvan en kreeg daar later wroeging over. Hij wist ook goed dat Oswald vermoord zou worden. Daar heeft hij later geleidelijk veel spijt van gekregen.”

De moord op Kennedy was volgens Oltmans nodig omdat hij niet genoeg wilde strijden tegen het wereldcommunisme. Hij was zwak in zijn strijd tegen Castro en wilde de activiteiten in Vietnam afbouwen. De CIA had andere belangen, net als overigens het ministerie van Defensie, de militaire strijdkrachten, Cubaanse ballingen die Castro uit de weg wilden ruimen, maffiosi die weer geld wilden verdienen in Havana en zich daarnaast bedreigd voelden door de ambitieuze Kennedy’s, et cetera. John F. Kennedy had machtige vijanden. Zijn opvolger Lyndon B. Johnson nam beslissingen die op meer goedkeuring konden rekenen bij de genoemde partijen.

In 2038 worden de allerlaatste stukken uit de National Archives vrijgegeven. Wie weet wordt dan meer duidelijk. De podcastserie sluit af met niemand minder dan Willem Oltmans himself. Voor de laatste keer horen we de dankzij AI gereconstrueerde stem. “Bedankt voor het luisteren.”

Willem Oltmans overleed op 30 september 2004 op 79-jarige leeftijd in zijn woning te Amsterdam. Hij leed aan kanker en koos vanwege het uitzichtloze lijden voor euthanasie. Ik liep stage bij het programma Barend en Van Dorp en herinner me goed dat zijn levenseinde die ochtend werd aangekondigd tijdens de redactievergadering. Als ik het me goed herinner, is er nog een bloemstuk naar Amsterdam gestuurd. Willem Oltmans was een kleurrijk man die negen levens leefde in die 79 jaren die hem gegund zijn.

Dank aan Babs Assink en Lammert de Bruin voor hun geweldige podcast, ik waardeer het enorm dat ik over de zaak mocht spreken in deze boeiende serie.

Links:

– Boek Willem Oltmans over zijn onderzoek naar de moord op JFK: hier
– Omvangrijke biografie George De Mohrenschildt: hier
– Luisteren naar de podcast: hier